Charakterystyczne zjawiska/zachowania dla okresu dojrzewania:

• burza hormonalna – przejawy tego procesu to przede wszystkim skok pokwitaniowy, nastolatek gwałtownie rośnie, zwiększa się jego waga, dynamicznie rozwijają się jego narządy wewnętrzne(np. wątroba, serce, trzustka) oraz zewnętrzne (np. jądra, penis, piersi), „przeorganizowuje się” mózg – jednym słowem wielka destabilizacja,
• niestabilność emocjonalna – nastolatek doświadcza częstych i nagłych zmian stanów emocjonalnych: płynnie przechodzi od emocji pozytywnych do negatywnych bez wyraźnych przyczyn zewnętrznych,
• poczucie ambiwalencji – nastolatek jednocześnie może odczuwać pozytywne i negatywne nastawienia wobec czegoś i nie jest w stanie wytłumaczyć, dlaczego tak jest,
• kryzys tożsamości – niezbędny czas, w którym nastolatek dokonuje wyboru między ważnymi dla niego wartościami, scala dotychczasową wiedzę o sobie i dzięki temu buduje siebie jako osobę autonomiczną, samodzielną – do tego potrzebuje stopniowo uwalniać się od opinii rodziców i ich autorytetu,
• skupienie na teraźniejszości – ważne jest co „tu i teraz”, sprawdzenie, jakie są jego możliwości i ograniczenia, stąd podejmuje czasami ryzykowne zachowania,
• widzenie świata w czarno-białych barwach. Nastolatek bywa bardzo ostry w swoich sądach, z trudem przychodzą mu kompromisy,
• obniżone poczucie własnej wartości – nastolatek bardzo krytycznie podchodzi do swojego wyglądu (wagi, figury), możliwości i umiejętności,
• bunt nastolatka – potrzeba zaznaczania własnej odmienności/autonomii poprzez łamanie lub negowanie norm i zasad wyznaczanych przez dorosłych, wzrost znaczenia grupy rówieśniczej – poszukiwanie własnego miejsca w grupie społecznej i odpowiedzi na pytanie „kim jestem”.

Czego nastolatek potrzebuje od rodziców?

1. Miłości – chce czuć, że jest kochany mimo błędów i potknięć.
2. Szacunku – dla swoich poglądów, przekonań, opinii.
3. Wsparcia – potrzebuje pewności, że może liczyć na rodziców w trudnych momentach, że nie zostanie odrzucony, gdy coś się nie uda.
4. Poczucia więzi i przynależności do rodziny – to daje mu poczucie bezpieczeństwa.
5. Docenienia – potrzebuje, by dorośli dostrzegali jego wysiłki, sukcesy, osiągnięcia.
6. Wiarygodności – chce mieć pewność, że słowa rodziców mają pokrycie w czynach. Chce usłyszeć od dorosłych słowo „przepraszam” oraz, że potrafią przyznać się do swoich słabości, pomyłek, błędów.
7. Jasno postawionych granic – z szacunkiem, ale i ze stanowczością. Potrzebuje jasno określonych zasad (które obowiązują dorosłych i dzieci) i  konsekwencji w ich przestrzeganiu.
8. Poszanowania intymności i dyskrecji – potrzebuje mieć swoje sprawy i tajemnice, o których nie chce rozmawiać z dorosłymi.

Jak porozmawiać z nastolatkiem?

Ważne elementy rozmowy to słuchanie i mówienie. Oba wpływają na jakość kontaktu, poczucie zrozumienia, szacunku. Słuchanie jest kluczowe, jeżeli zależy nam na tym , żeby nasze dziecko współpracowało z nami.

Jak słuchać?

Aby nastolatek czuł się zrozumiany, szanowany i wysłuchany należy aktywnie go słuchać, to znaczy:

• zacząć rozmowę wtedy, kiedy jesteśmy spokojni i wiemy po co chcemy rozmawiać, szczególnie w sytuacjach, kiedy zależy nam na rozwiązaniu jakiegoś konfliktu,
• zadbać o czas i miejsce rozmowy, np. pytając nasze dziecko, kiedy możemy z nim porozmawiać w ważnej dla nas sprawie,
• nie zajmować się innymi rzeczami (nie gotować w tym czasie obiadu, nie odbierać telefonu, nie patrzeć na ekran komputera, telewizora itp.),
• chcieć zrozumieć, poznać sposób myślenia, motywację nastolatka, co nie jest oczywiście jednoznaczne z podzielaniem jego poglądu,
• cierpliwie wysłuchać całości wypowiedzi, be względu na treść wypowiedzi, na jej długość (nie warto przerywać, ani kończyć wypowiedzi za rozmówcę),
• być uważnym – skupić się na tym, co mówi nastolatek, nie przygotowywać w tym czasie swojej wypowiedzi,
• pozwolić na łzy, wyrażenie emocji,
• zadawać otwierające pytania, gdy coś nie jest jasne, ale ni przepytywać  (tzn. „Co o tym myślisz?”, „Opowiedz coś więcej”),
• upewniać się czy dobrze zrozumieliśmy wypowiedź (nie zakładać, że wiem jak było), np. „Czy dobrze zrozumiałem, że kiedy…?”
• dać szansę nastolatkowi na wymyślenie rozwiązania zanim podasz gotową receptę – w ten sposób przysłużysz się do budowania jego poczucia wartości i pewności siebie.

Jak mówić?

• konkretnie i precyzyjnie,
• wprost (np. „Proszę wynieś śmieci”, a nie: „Trzeba wynieść śmieci”),
• krótko (wystrzegaj się długich kazań, w przeciwnym razie nastolatek usłyszy tylko kilka pierwszych zdań),
• zauważać starania, a nie skupiać się tylko na negatywnych rzeczach,
• chwalić, opisując co nastolatek zrobił (np. „Świetnie poradziłeś sobie z…”),
• unikać zwrotów, które zamykają młodzież na rozmowę typu: „a nie mówiłam”, „ja w twoim wieku”, „ty zawsze”, „ty nigdy”, „inne dzieci to…”, „wiem co czujesz, ale to dla twojego dobra”,
• używać komunikatu „ja” (unikać oskarżania, oceniania, porównywania).

Komunikaty „ja” służą wyrażaniu swoich emocji, odczuć w związku z jakąś sytuacją, a także są przydatne w prezentowaniu swoich oczekiwań co do tej sytuacji.

Elementy komunikatu „ja:

1. „JA CZUJĘ” – wyrażenie swoich uczuć i emocji (Jestem zadowolona/zdenerwowana/smutna/zła)
2. „KIEDY TY” - opisanie zachowania powodującego problemy z odniesieniem się do konkretnej sytuacji – krótko opisz zdarzenie, zachowanie, nie oceniaj!
3. „PONIEWAŻ” – wyrażanie swoich potrzeb i krótkie wyjaśnienie dlaczego dana sytuacja wywołała takie uczucia.
4. „CHCIAŁABYM/CHCIAŁBYM” – przekazanie swoich oczekiwań/próśb w związku z daną sytuacją.

„Kiedy ty (opisz zachowanie), ja (określ uczucie), ponieważ (wyraź i nazwij potrzebę). Chciałabym/Chciałbym (konkretna prośba).”

Przykład:

         „ Kiedy mówisz, że po powrocie ze szkoły będziesz się uczył/a, a tego nie robisz czuję się oszukany ponieważ chcę wiedzieć, że to co sobie obiecujemy jest dla obu stron wiążące. Chcę żebyś zrobił/a to co sam zadeklarowałeś/aś”.

„Jestem zła, kiedy przychodzę do domu po pracy i widzę brudne naczynia porozstawiane po kątach. Umawiałyśmy się, że będziesz dbał/a o to, żeby włączyć zmywarkę, zanim wrócę z pracy. Oczekuję, że następnym razem jak wrócę , naczynia będą pozbierane. Kiedy wracam i jest brudno w kuchni, nie mam ochoty szykować dla nas obiadu.”

Stosowanie  tego rodzaju komunikatów pozwala uniknąć konfliktów. Mówimy o sobie, o swoich uczuciach w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Przechodzimy od oceniania i zrzucania winy na drugą osobę do wyrażania swoich uczuć i oczekiwań.

Ważne!

Istnieją fałszywe komunikaty „ja”, które pozornie odnoszą się do uczuć, a są ocenami (np. „Czuję, że w ogóle się nie starasz”, „Czuję, że ci na mnie nie zależy”) Te zdania dzięki użyciu słowa „czuję” sprawiają wrażenie , że opisano w nich emocje, a tak naprawdę to oceny i interpretacje zachowania drugiej osoby.

Pochwała opisowa

         Ważne jest, by docenić starania nastolatka, zauważyć, że poza buntem, niezadowoleniem młody człowiek wykonuje pewne swoje obowiązki. Warto to dostrzec i głośno o tym powiedzieć, nawet jeżeli są to zwykłe codzienne czynności. Ważne, by młody człowiek miał komunikat, że widzimy  i dostrzegamy też pozytywne działania (a nie tylko skupiamy się na tym co złe). W tym celu proponujemy zastosować pochwałę opisową. Ma ona tę zaletę, że nie ocenia, nie nadaje etykietek, nie odnosi się do charakteru nastolatka. Odnosi się do konkretnej sytuacji i niesie informację o tym, jakie zachowanie jest pożądane.

Pochwała opisowa składa się z dwóch elementów:

 - opisu tego, co widzisz (np. „Widzę poukładane książki na półkach…”)

 - nazwania swoich emocji w związku z powyższą sytuacją (np. „Przyjemnie jest wejść do twojego pokoju”.

Ważne!

Pochwała traci swoją moc gdy używasz słów: „ale”, „no nareszcie”, „w końcu”, „Jak chcesz to potrafisz”, „szkoda tylko, że”.

Należy unikać:

• Doradzania np.: Powinieneś…, W tej sytuacji należy…, Na twoim miejscu, zrobiłabym…,
• Bagatelizowania problemu np.: Jak nie ten to następny, Będziesz miał jeszcze wiele dziewczyn,
• Licytowania się np.: Żebyś wiedział jakie ja mam problemy, Zobaczysz jak dorośniesz,
• Pocieszania np.: Wszystko będzie dobrze, To nie twoja wina,
• Użalania się np.: Och, biedaku,?,
• Korygowania np.: To było inaczej…,
• Bronienia innych osób zaangażowanych w daną sytuację np.: Rozumiem twojego nauczyciela, postaw się w jego sytuacji.

Świat dorosłego a świat nastolatka

W komunikacji ważne jest, by zdawać sobie sprawę, że rozmówca nie musi podzielać naszego punktu widzenia, ,że pewne rzeczy możemy widzieć odmiennie. Tak często dzieje się w relacji rodzic – dziecko. Oczekujemy, że nastolatek powinien wiedzieć, że coś jest istotne albo powinien przyjąć naszą argumentację.

Co robić?

• Najpierw wysłuchaj. Pamiętaj, że w rozmowie słuchanie jest równie ważne jak mówienie!
• Rozmawiaj! Pozwól nastolatkowi przedstawić swój punkt widzenia. Zadawaj pytania a nie przepytuj.
• Staraj się mówić spokojnie. Twój podniesiony głos to dla nastolatka sygnał do obrony.
• Nie musisz zgadzać się z tym, co nastolatek mówi, ani ulegać wszystkim jego prośbami naciskom. Nie pozwól , by tobą manipulował.
• Jeśli czegoś nastolatkowi zabraniasz, uzasadnij dlaczego. Nie oczekuj, że Twoją decyzję przyjmie z pełnym zrozumieniem.
• Unikaj wypowiedzi:” Ja w twoim wieku, to…”, „Ja miałem gorzej…”, „A nie mówiłem…”
• Nie wygłaszaj „kazań”, już po kilku zdaniach nastolatek przestaje słuchać.
• Szanuj i traktuj poważnie nastolatka – nie bagatelizuj jego potrzeb, emocji i przeżyć.
• Szanuj swoje emocje i potrzeby:

 - gdy jesteś zdenerwowany/a przerwij rozmowę, ale poinformuj dlaczego to robisz. („Jestem bardzo zdenerwowana, potrzebuję czasu by się uspokoić. Do rozmowy wrócimy wieczorem”.

 - gdy nie masz w danym momencie czasu, sprawdź na ile ważna jest sprawa i gdy to możliwe zaproponuj dogodny termin rozmowy (nie może być zbyt odległy).

• Słuchaj, jak nastolatek chce się podzielić swoimi przemyśleniami, jeśli chce ci opowiedzieć o swoim świecie. Nie musisz podzielać jego poglądów, ale też nie musisz ich negować, wyśmiewać i krytykować.
• Nie rozmawiaj w emocjach – gdy nastolatek jest w emocjach, nie usłyszy Twoich argumentów.

Materiał został przygotowany w oparciu o broszurę „Nastolatek czyli kto?” opracowaną przez Stowarzyszenie Praktyków Profilaktyki Społecznej ze środków Miasta Gdańska w ramach realizacji zadań Narodowego Programu Zdrowia.

Autorzy:

Joanna Czechowska, Anna Jarząbek, Dorota Zyskowska (Stowarzyszenie Praktyków Profilaktyki Społecznej);

Zespół merytoryczny Gdańskiego Centrum Profilaktyki Uzależnień.

Broszurę tę otrzymali Rodzice uczestniczący 27.11.2018 r. w wywiadówce profilaktycznej na temat „Narkotyki – wiem więcej” zorganizowanej w Szkole Podstawowej nr 2 w Biskupcu.